1. Krisiaren nondik norakoak
Dirua zor transferigarria dela[1]. Diru guztia kreditua den bitartean[2], kreditu guztia ez da dirua. Izan ere, berriki sorturiko banku-mailegu ia guztiak ez dira erabiltzen ondasunen eta zerbitzuen ordainketarako. Soilik banku-maileguen kopuru txiki bat usatzen da banku- gordailuak sortzeko, inbertsioaren eta kontsumoaren sostengurako. Hortaz, dirua guztia banku-kreditua da, baina banku-kreditu guztia ez da dirua, gehiena finantza-inbertsiotarako joaten da.
Gaurko krisia ez da kreditu-krisi bat zor-krisia baizik[3]. Gaur egungo banku-diruaren izaerak esplikatzen du banku- kredituaren sormenaren eta kreditu-krisiaren arteko lotura. Izan ere, ezaguna denez, partida biko kontabilitatean aktiboak pasiboa berdindu behar du. Banku-mailegatze bakoitzak pasibo bat sortzen du bezero batentzat (bankuari ordaindu behar zaion zor bat) eta dagokion aktiboa (banku-gordailua, zeina dirua den).
2. Krisi ekonomikoa (laburpena) eta litekeen irtenbidea
Hona hemen zenbait iritzi, tesi moduan azalduta:
(1) Ekonomia aldatu da, erabat. Gaur egun, FIRE sektorea da nagusi.
(2) Finantza krisiaren modeloak ez dauka zer ikusirik ohiko ziklo ekonomikoekin.
(3) Neoliberalismo berriak ekonomialari klasikoen irakaspenak suntsitu nahi ditu.
(4) Funtsean arazo teorikoa dago: dirua eta kreditua; aurrezkiak eta zorra; kredituak eta inbertsioa…
(5) Gaur egungo krisia zor-krisia da, ez kreditu-krisia.
(6) Bankugintzaren zeregina kredituaren kalitate-teoriaren inguruan murgildu behar da.
(7) Finantza-arazoa eta arazo fiskala erabat loturik daude.
(8) Krisitik ateratzeko badaude zenbait proposamen: aspaldiko Hyman Minsky-ren analisiak Randall Wray-k hobetu ditu, hala maila globalean nola Eurolandia mailan[4].
(9) Grezian gertatzen ari dena esperimentu gogor bat da, beste hainbat herrialdetara ‘esportatzeko’ asmoarekin[5].
(10) Euskal Herrian asko dago egiteko.
Tesi guzti horietaz jabetzeko, irakurleak badauka non irakurri[6].
3. Aro berria
Aro berrian gaude, inolako dudarik gabe, eta askotxok diotenez, ezkerra galdurik dago, batzuk paradisu galduaren bila (errezeta zaharrekin) eta beste batzuk hitzen zorabioan (nominalismoa nagusi, badakizue!).
Aipa ditzagun aro berri honetako zenbait puntu interesgarri[7]:
a) Hainbat herrialdetan (Grezia, Baltikoko estatuak, Islandia) zor-deflazioa hedatu da, hortaz hartzekodunei ordaindu behar diete.
b) Hartzekodunen ustez, zor guztiak ordaindu behar dira: lan-indarrak eta industriak ordaindu behar dute.
c) Klase finantzarioak ordainketa horiek erabiliko ditu lan-indarrari eta industriari mailegu gehiago luzatzeko, azkenak are zordunago bilakatuz.
d) Hortaz, nazioarteko finantza-klasea, oligarkia finantzarioa berau, bankuen alde dago, lan-indarraren eta industria-ekonomia ‘erreala’ren kontra.
e) Kontua da zerga zama aberatsengandik langileriarengana eta industria txiki eta ertainera pasarazi dutela.
Arazo teoriko nagusia hauxe da: bankugintzak edo banku-sistemak eta kreditu-sistemak nola funtzionatzen duten jakitea.
Baina arazoa, praktikan, bi arlo desberdinetan agertu da: alde batetik Europa zaharrean, bestetik Europa berrian. Lehen arloan (Grezian, kasu) euroa da moneta bakarra. Bigarrenean (Hungaria, Errumania, Baltikoko estatuak, Islandia) moneta propioak erabiltzen dira, nahiz eta haien zorrak eurotan izendatuak izan.
Kontua da ea nola irabaziko duten truke atzerritarra ordaintzeko, ordainketa-balantzan azaltzen den desoreka eta defizita zuritzeko. Giltza politika fiskalean datza. Jabegoa zergapetu barik, higiezin erreala ‘askatu’ egin da, burbuila bat bultzatuz, eta atzerritar merkataritza orekatzeko behar diren esportazioak produzitzeko barneko inbertsioa geldiaraziz. Horrela, zorrak handituz joan dira, gainera atzerritar monetatan (aipaturiko Europa berrian).
Europa ‘zahar’ horretan, jabetza-burbuila lehertu denean, higiezin erreala ekitate negatiboan azaldu da. Orain herrialde horiek ez dira gai atzerritar maileguak erakartzeko, iraganeko merkataritza defizitak finantzatzearren. Hortaz, soilik Nazioarteko Moneta-Fondotik (NMF) eta Europar Batasuneko herrialde sendoetatik (Alemania, Frantzia) maileguak jaso ditzakete. Alegia, zor publikoa areagotzen da atzerritar monetan izendaturiko jabego pribatuen zorrak ordaintzearren. Hori ez da dinamika jasangarri bat. Okerrago oraindik, baldin eta gobernu nazional batek zor pribatuak bere gain eskuratzen baditu, eta baldin eta zor horiek atzerritar gobernuei edo eta nazioarteko hartzekodun erakundeei (kasu Nazioarteko Moneta-Fondoari) ordaindu behar badizkie, orduan Europak garrasi egingo du. (Antzeko gauza bat gertatu zaie post-sobietar ekonomiei Europar Batasunekiko (EB), Europa ‘berriko’ estatu horiek EBkiko aparteko menpekotasuna jasaten ari dira, euroa dela kausa. EBn dolarrekiko aparteko menpekotasun bat jasaten ari gara, aspalditik gainera; euroarekiko antzeko menpekotasun bat gauzatzen ari da post-sobietar ekonomietan. Europa zaharrak herrialde horiek merkatu neokolonial gisa hartu ditu.)
Gaur egungo finantza-gerla industriaren, lan-indarraren, lehengo Sobietar Batasuneko ekonomien eta Hirugarren Munduaren kontra da. Gobernuen aurka gerla da, gastu publikoaren aurka: oinarrizko azpiegituren, eskola eta irakaskuntza publikoaren, osasungintza eta beste zerbitzu publikoen kontra. Hori da hankaz gorako politika fiskal zehatz bat: herrialdeek beren interes ekonomikoen alde izan behar dute lehentasuna, ez atzerritar mailegari harraparien alde. Grezian, kasu, kontua ez da aberatsak zergapetzea, haien errenta aske uztea baizik, bankuen bahituran jartzearren, are atzerritar mailegatze gehiago erakartzeko, barneko ekonomia azpigaratua eta menpekotasunean utziz.
Grezia, Espainiar estatua, Portugal, Italia ordainketa-balantzaren krisian daude, zeren haien zorrak Alemaniako eta Austriako, baita Frantziako ere, hartzekodunei baitagozkie. Hortaz, euro gunean bi polo azaltzen dira argi eta garbi. Europa finantzarioki polarizatuta dago, gainera politika fiskal atzerakoi baten testuinguruan.
Herrialde baten zorra beste baten aurrezkiak dira. Hortaz, baldin eta balantza orriko pasibo aldeko zorrak ezin badira ordaindu, orduan baten batek galdu behar du – balantza orriko aktibo aldeko baten batek-. Hasieran, mailegu txarrak egin zituzten bankuek galduko dute. Baina gobernuak banku horiei diru-opariak luzatzen ari zaizkie, zerga-ordaintzaileen kalterako, hots, lan-indarraren eta industriaren kalterako, edo eta erosle berriei enpresa publikoak saldu. Horrek gaizkiagotuko du Europaren egoera erabat.
Greziako irakaspenak mundu osoarentzat dira[8]. Izan ere, austeritatezko neurriak erabili izan da AEBetan, eta erabiliko da nonahi, gizarte segurantza eta osasun-zerbitzuak, pentsioak, zerbitzu publikoak eta gobernuaren gastu publikoak mozteko. ‘Austeritatea’ da, eta epe luze batez izango da, modako hitza. Grezian gertatzen ari dena modeloa izango da beste herrialdeetarako, antzeko austeritatea bultzatzeko eta martxan jartzeko. Alegia, zientziaren izenean, zabor-ekonomia izango da nagusia nazioarteko politikan, eta bankariek ez dute izango inolako oztoporik beren bono-iragarpena betetzeko.
Opari greziarra tarp delakoaren antzeko bat da alemaniar eta europar bankarientzat, baita espekulatzaile globalentzat ere. (TARP: Troubled Asset Relief Program, hots, finantza erakundeetatik aktiboak erostea finantza-sektorea indartzeko.) Dirua beste gobernu batzuek emango dute (bide batez, barneko gastua moztuz), atzerritar bonodunei ordaintzeko, zeintzuek bono horiek erosi baitzituzten prezio oso baxuetan azken asteetan. Ustekabeko irabazi hori zerga ordaintzaileek pagatuko diete europar gobernuei (Alemaniakoari batez ere), NMFri eta are AEBetako Altxor Publikoari.
Baina bankariak ez dira leloak, badakite, ongi jakin, joko (eta jolas) finantzario horrek ezin duela luze iraun. Hortaz, jokatzen ari dira epe laburrean eta Greziaren atzean beste herrialde batzuk jasanen dute eraso berbera.
Hudson-ek dioenez[9], zor askotxo ezin dira zuritu. Zorrak egokitu behar dira merkatuaren balioarekiko, eta gobernuek beren zergapetze atzerakoia (lan-indarraren eta kapital industrialaren aurka) aldatu behar dute. Zergak lurraren eta monopolioen gainean ezarri behar dira, finantzaren, aseguruen, eta higiezin errealaren gainean .
Gainera, NMF ezin da irtenbidearen parte izan, arazoaren partea baita. Gobernuek aberatsak zergapetu behar dituzte. Alemaniak ez du hori egingo. EB-k ez dauka gobernu bat hori egiteko. (Hori gutxi balitz, europar ezkerrak ez daki zertan datza gaur egungo egoera.) Hortaz, zer egin daiteke?
Randall Wray-k zenbait proposamen egin ditu: alde batetik krisi orokorrari aurre egiteko eta, bestetik, Eurolandiako egoerari buelta emateko. Neoliberalismo finantzario gogor horren aurka, zeinak ekonomia osoa finantzializatu egin duen, gobernu sendoak behar dira, politika fiskal progresibo eta egoki eta zehatz bat martxan jarriko duten gobernuak, baita zerbitzu publikoetan inbertsio berriak egiteko gai direnak ere[10].
Eta Euskal Herrian? Estaturik gabeko lurralde honetan, zer egin daiteke? Jakitunak ote gara egoeraren larritasunaz?
4. Gaztetxo bati eskutitz irekia
Aurrekontuak oso garrantzitsuak dira, eta berorien kudeaketak markatzen du gobernuaren (gastu publikoaren) norabidea, baita gastu pribatuarenena ere. Orain dela gutxi AEBetako Kongresuko Aurrekontu Bulegoko zuzendari Doug Elmendorf-ek 13 urteko gazte bati eskutitz ireki eta interesgarri bat idatzi dio[11].
Aro berri honetan, non austeritatea (sic) eta gastu publikoen murrizketak dira oso ozen aldarrikatzen diren ia puntu bakarrak, erabat onuragarria da gazte baten kezkak argitu nahi izatea. Baina idatzitako mezua ez da batere egokia. Izan ere, R. Wray eta Y. Nersisyan ekonomialariek diotenez[12], Elmendorf horrek ez du ulertzen aurrekontu federalak nola funtzionatzen duen. Badirudi uste duela AEBetako ekonomia oraindik urre estandarrean aritzen dela. Bi ekonomialarien iritziz, eskutitz hori idatzi zitekeen 1931ko eskolan aritzen zen 13 urteko mutiko edo neskato bati. Are gehiago, ez dago ezer baliagarririk eskutitz horretan, gaur egungo AEBetako gobernu-finantza ulertu ahal izateko, hots, Bretton Woods-eko aroan, non truke-tasa flotatzailea den eta moneta subiranoa den. Hortaz, Wray-k eta Nersisyan-ek eskutitza zuzendu dute eta eskolan aritzen diren gaztetxoei eta Elmendorf zuzendariari berari ere luzatu diete.
Eskutitza galderetan eta erantzunetan dago eratuta. Nik neuk Ekonomiaren ABCa izendatuko nuke eskutitz horren edukia. Hona hemen, segituan, idazkiaren laburpena. (Elmendorf-en jatorrizko eskutitza goian aipaturiko web gunean ikus daiteke.)
- (1) Zeintzuk dira egungo aurrekontu federalaren defiziten lehen kausak?
Gobernuaren aurrekontua gobernuaren gastuen eta sarreren (gehienbat zergen) arteko kontabilitate dokumentu bat da. Gastuak errentak baino handiagoak direnean, aurrekontua defizitean dago. Hein handi batean, gobernuaren aurrekontu-balantza ez-aukerakoa da eta soilik gainontzeko ekonomian dagoena islatzen du. Atzeraldi batean sektore pribatuaren gastuak jaitsi egiten dira eta langabezia handitu. Sektore pribatuak gutxiago gastatzen duen heinean, gobernuak automatikoki gehiago gastatzen du –bereziki langabeziaren diru-laguntzan eta beste sorospen sozial batzuetan. Baina garrantzitsuena dena hauxe da: jarduera ekonomikoa jaisten den arabera, zerga-sarrerak jaisten dira. Zerga sarreren jaitsierek, gastu sozialen handitzearekin – egonkortzaile automatikoak deitzen direnak- sarreren eta gastuen arteko tarte bat sortzen dute aurrekontu defizita erakarriz. Susperraldi ekonomikoak automatikoki murrizten du gobernuaren defizita. Hazkundea sendoa balitz, alegia, gobernu-soberakina sortzeko modukoa, horrek esan nahiko zukeen ez-gobernuko sektorea defizitean murgilduko zatekeela. Kontabilitatezko identitatea dela kausa, gobernuaren balantza gehi ez-gobernuko sektorearen balantza zero da. Beste era batera esanda, gaur egungo gobernuaren defizitak ez-gobernuko sektorearen soberakina (finantza-aurrezkia deitua) berdintzen du.
- (2) Nola eragiten dioten aurrekontu defizitek 18 urte baino gazteago den jendeari?
Gobernu Federala (Banku Zentrala eta Altxor Publikoa) AEBetako dolarren monopolio-inprimatzailea da. Erabiltzen ditugun dolar guztiak gobernu federaletik datoz. Horrek esan nahi du gobernuak dolarrak sortzen dituela nahierara, gastatzeko behar dituen bakoitzean. Gobernuak bere moneta jaulkitzeko ahalmena zentzuzko modu batean erabiltzen duenean, sektore pribaturako onuragarriak diren gauza asko lor ditzake. Egun langabezian dagoen jendea kontratatu dezake zubiak eta autobideak eraikitzeko, kaleak konpontzeko, jende zaharrak zaintzeko eta abar. Osasun zerbitzuak behar dituen jendeari zerbitzua hornitu diezaioke. Heziketa nahi dutenei heziketa hornitu diezaieke. Aurrekontu federalen defizitek soberakina sortzen dute ez-gobernuko sektorerako, eta aurrekontu federalaren zorra finantza aktibo bat da eta finantza-aberastasun netoa ez-gobernuko sektorerako. Hortaz, gaur egun aurrekontu defizitek irabazkin gehiago, bide gehiago, eskola eta ospitale gehiago (aktibo ukigarriak), populazio osasuntsuago eta eskolatuago esan nahi dute eta sektore pribatuak beste modu batez eduki zezakeena baino finantza-aktibo gehiago lortzea.
Egun gazte jendea lanpostuen eta etorkizuneko bizitza-kalitate hobearen bila dabil. Gobernuak rol garrantzitsu bat dauka emaitza horiek ziurtatzeko. Berez, gobernu-defizita ez da ez ona ez txarra. Garrantzitsua dena ondorioa da: aurrekontu defizita oso txikia baldin bada (gastuak oso baxuak dira eta/edo zergak oso altuak), orduan ekonomiak daukan ahalmenean baino maila gutxiagoan jarduten du eta oso astiro hazten da; alderantziz, aurrekontu-defizita oso handia bada, orduan inflazioa azal daiteke, gobernuak erabilera pribatutik baliabide gehiegi hartzen duen heinean eta prezioak eta alokairuak altxatuak dira. Neurri egokiko defizit batek ekonomiari berorren baliabideen enplegu osoan jarduteko ahalbidetzen dio.
- (3) Zer ari da egiten AEBetako gobernuak aurrekontu defizitak gutxitzeko?
Defizit murrizketaren xehea ez da helburu egoki bat gobernu federalerako. Alderantziz, aurrekontuak helburu publikoa (heziketa hobea, azpiegiturak, osasungintza) lortzeko erreminta izan beharko luke. Makro mailan, gobernuak defizitak murrizten baditu, ez-gobernuko sektoreak errenta gutxiago eta aurrezki gutxiago izango ditu. Obama presidenteak sorturiko National Commission on Fiscal Responsibility and Reform izeneko batzordea oker dabil zeren aurrekontu defizita murrizten ahalegintzen ari baita azpi-erabilitako eta azpi-usaturiko baliabide masiboko denboran. Batzordeko kideek ez dute ulertzen sistema monetario modernoak nola funtzionatzen duen, eta haien aholkuei kasu egingo bagenie, segur aski beheraldi bikoitza kausatuko genuke, ekonomia berriz ere atzeraldi sakonean erortzen den heinean. Gainera haien defizit-murrizte proposamenek ia seguru ez lituzkete defizitak murriztuko inongo kasutan, zeren ekonomia motel batek orekatzaile automatikoak sortarazten baititu –zerga sarrerak eroriko lirateke eta gastu soziala handituko.
- (4) Zer egin dezake jendeak, eta batez ere eskoletako neskato-mutikoek, aurrekontu defizitak murrizteko?
Berriz, aurrekontu defizita murriztea ez da gobernurako zentzuzko helburua, ezta jendearentzako ere. Gazte batek egin dezakeen gauzarik onena asko ikastea da, eskolan ongi aritzea, bere burua prestatzea bizitza luze, osasuntsu eta emankorrerako. Gobernuak egin dezakeen gauzarik hoberena gazte jendeari laguntzea da gazteen helburu horiek lortzeko. Osasuna, heziketa, eta ongizate sozialaren gastua (Gizarte Segurantza barne) gobernuaren gastuaren parte handia direnez, aurrekontu defizita murrizten ahalegintzen direnek gehienetan aipatutakoak mozten dituzte lehendabizi. Horrek ez du soilik gaur egungo kezka suposatuko; horrez gain, etorriko diren belaunaldientzako epe luzeko eragin txarrak izango ditu. Heziketan moztu gabe, gobernu federalak bere babesa handitu beharko lioke eskoletan dagoen jendeari.
- (5) Aurrekontu federalaren defizitei buruz, baldin eta nire eskolara giltza-mezu bat eramango banu, zein izango litzateke?
Ez entzun Washintong-etik aurrekontu-defiziten ondorio txarrei buruz datozen txorikeriei. Gobernu federalari ezin zaio dirua bukatu, zeren bera baita gure moneta jaulkitzen duena. Ordainketa guztiak gauzatu ditzake, epe egokian datozen heinean. Ez du inoiz porrot egingo bere monetan. Ahalegindu daiteke beharrezko eskalan gastatzeko, atzeraldi hau bukatzearren eta ekonomia hazkunde sendoan martxan jartzearren. Eginahalak egin ditzake behar diren beste enplegu sortzeko, lan egin nahi duenak ekonomiari ekarpen positiboa egitearren. Saiatu daiteke gure natur ingurugirorako programak sustatzeko, bera babestearren eta indarberritzearren. Eta, gazteei begira, gehiago gasta dezake eta gastatu behar du gure eskolak babesteko.
Nire aldetik hauxe gehituko nuke: ezer moztekotan, armagintzan isurtzen den dirutzan badago zer moztu. Izan ere, Wray-k dioenez[13]orain defizita da helburu, ekonomia martxan jartzeko, eta gero behar izango den austeritatea.
Argi dagoenez, amerikar ekonomialarien mezu hau zabaldu beharra dago gaurko iluntasun ekonomikoan eta teorikoan: hasi eskoletan, segi institutuetan eta noski!, unibertsitateetan, …edozein gobernu motatan bukatzeko. Gainera, mezua edonon aplika daiteke: hala mezu globala nola mezu konkretuak. Gurean, aldaketa gutxi batzuekin: AEBak barik, Europar Batasuna; Washington gabe, Brusela, Madril eta Paris eta beti burua erabiliz.
Ea mezua iristen den Euskal Herri osoko bazter guztietara! Batez ere, euskaldun neskato eta mutikoengana. Etorkizuna, hots, euskal errepublika independente berri a, haien esku egongo da eta.
5. Finantza lan-indarraren aurka
Europar banku zentrala eta Europar Batasuneko estatu desberdinetako presidenteak gastu publikoa murriztea eskatzen eta aldarrikatzen ari dira etengabe. Nonahi, baita Europan ere, ekonomia ‘errealaren’ kontrako finantzaren gerla bat ikusten ari gara. Gaur egungo aurrekontu orekatuaren aldarrikapenak, praktikan, aurrekontu defizitak ez edukitzea esan nahi du -Keynesen ustez, ekonomia suspertzeko behar ziren defizitak, hain zuzen ere-. Jaitsiera ekonomiko batean, aurrekontu orekatu batek sektore pribatuan murrizketa bat esan nahi du[14].
Joan den ekainean, Munduko Bankuak Austeritate doktrina berria berraipatu zuen: aberastasunerako bidea austeritatearen bidez (sic). Greziako krisiarekin, aberatsak zergapetu barik, langileak zergapetu behar direla behin eta berriz irakurri dugu. Izan ere, ekonomiak ‘egonkortzeko’ aurrekontu orekatu baten bidez, lan-indarra pobretu behar da, alokairuak jaitsiz, gastu publikoak txikituz, heziketa eta osasun publikoetan eta oinarrizko azpiegituretan ez inbertituz.
Horixe da eguneroko menua. Horren azpian dagoen sasi-teoriak honela dio: aurrekontu defizitek mailegu gehiago esan nahi du, zeinak interes-tasak altxarazten dituen. Uste da interes baxuek herrialdeak lagun ditzakete, baldin eta mailegatzea kapital produktiboaren eraketan erabiliko balitz. Baina hori ez da gaur egun finantza-merkatuetan gertatzen dena: interes-tasa baxuek soilik merkeago eta errazago egiten dute espekulatzaileen kapital-irabazi gehiago lortzea, ekonomia bera zor handiagora eta sakonagora eramanez. Eta zor handiago hori baten batek ordaindu behar du.
Gainera horrek islatzen du funtsezko ignorantzia, alegia, interes-tasek nola funtzionatzen duten ez jakitea. Egun banku zentralek interes-tasak determinatzen dituzte kredituak sortzean. Europar Batasuneko banku zentralaren arabera, estatu ezberdinetako banku zentralek ezin dute hori egin. Europako gobernuek behartuta daude merkataritza bankuetatik maileguak hartzera.
Ideia argi dago: finantza-krisi artifizial bat sortzea da helburu, geroago segurtasun sozialetan eta pentsioetan ‘greziar estiloko’ murrizketak aplikatzeko, ekonomia bera ‘salbatzearren’. Horixe da gaur egungo politika neoliberala. Estrategia zoro horrek Europa apurtuko luke, ala Europar Batasunak Baltiko estatuek duten pobrezia-mailara eraman. Horren aurka, zenbait ahots altxatu dira: izan ere, jende askoren ustez, Grezian gertatzen ari dena ez da soilik herrialde baten krisia, Europako Batasunerako eta eurorako funtsezko arazoa baizik. Batzuen aburuz, Europako Batasunak mugitu behar du Europako Estatu Batuen antzeko erakunde batera, ala eurotik Grezia bota. Kasu, J. Stiglish Nobel saridunak[15] dioenez, Robert Mundell Nobel saridunak aspaldian moneta bakar batek funtzionatzeko behar zituen baldintzak plazaratu zituen. Europak ez zituen bete baldintza horiek, eta oraindik ez ditu bete. Stiglish-en ustez, Europako herrialde txikiek beren aurrekontu defizitak gutxitu behar dituzte. Hipotesi gisa, bi proposamen aurkezten ditu: (a) Alemania euro-gunetik ateratzea edo euro-gunetan bitan banatzea, ala (b) behar diren erreforma instituzionalak gauzatzea, batez ere maila fiskalean, zeina euroa martxan jarri zenean egin behar baitzen.
Mezuak ezagunegiak dira jadanik: ‘Oparotasunak austeritatea behar du’, ‘Banku zentral independentea da demokraziaren ikurra,’ ‘Gobernuak familiak bezalakoak dira: hauek aurrekontu defizita orekatu behar dute.’ Horixe da gerla fiskalaren eta finantzarioaren erretolika berria.
Kontua da ez dagoela nahikoa superabit ekonomiko eskuragarririk finantza-sektoreari berak egindako mailegu txarrak ordaintzeko, baldin eta pentsioak eta segurantza soziala ordaintzen badira. Orduan, baten batek amore eman behar du. Krisi fiskala adineko populazioaren demografiaren hazkundean jarri nahi izan da arazoa, ez esponentzialki hazten den zor globalean, zaborrezko maileguetan eta gobernuen diru-laguntzen bidez zuritzen diren finantza-iruzurretan. Ekonomiaren mailegu txarrak baten batek bereganatu behar ditu – eta bankariek nahi dute ‘ekonomiak’ galerak bereganatu ditzan, finantza-sistema salbatzearren. Finantza-sektorearen ikuspuntutik, ekonomia kudeatu behar da banku-likidezia preserbatzeko, ez finantza-sistema ekonomiaren zerbitzuan egoteko.
Hortaz, zorra ordaintzeko, gobernuaren gastu sozialak, arlo guztietan (banku-diru laguntzak eta finantza-laguntzak izan ezik) moztu behar dira. Mitoa hauxe da: zorra ordaindu daiteke, bankuak berriz ere mailegatu ahal izateko, hots, ekonomia zamatu are zor handiagoarekin, zor-deflazio handiagoa sortuz.
Gobernuaren plangintza demokratikoa -ekonomia mistoaren giltza, berau- alboratu izan da, eta banku zentral independenteen esku utzi da plangintza garrantzitsu hori. Gainera, azken horiek merkataritza-bankuen lobistak dira, zeintzuek beren produktua saltzen duten: zorra.
Finantza-erakundeen arazoa ondokoa da: nola lortuko duten jendeak zorrak ordaintzea, zorrak ordaintzeko ahalmenik gabeko ingurunean. Hartzekodunak ordainduak izango dira ekonomiaren bizkarrean. Egon daitekeen superabit ekonomikoa haientzat izango da, ez kapital inbertsiorako, enplegurako edo/eta gastu publiko eta sozialerako. Gobernuek dirutza behar dute bankuei diru laguntzak emateko, beraien mailegu txarrak zuritzearren. Baina ezin dute mailegu gehiago luzatu zorraren estutzeagatik. Hortaz, zor txarren galerak lan-indarrari eta enpresei pasatu behar zaizkie.
Sasi-argudioa hauxe da: gobernuen diru-laguntzek bankuei ahalbidetuko diete berriz ere maileguak luzatzea, Burbuila Ekonomiaren Ponzi mailegu-hartzea berriz puzteko. Baina ez dago biderik burbuila berriz martxan jartzeko, ezin baita mailegu gehiago jasan: aktibo prezioak ekitate negatiboan[16] erori dira eta zor-deflazioak merkatuak eta korporazio-mozkinak murriztu ditu.
Hudson-ek dioenez[17], ekonomia osoa murrizteaz gain, helburu nagusia hauxe da: azken bi mendeetan mendebaldeko zibilizazioak lorturikoa, hots, ongizate sozialeko egoera erabat suntsitzea. Baldin eta finantza-sektorea erreskatatu nahi bada, segurtasun sozialean, heziketan, osasungintzan eta beste gastu publiko eta sozial batzuetan moztuz, merezi ote du horrelako triskantza egitea?
Jakitun ote gara egoera berriaz?
6. Sorry, Marxek arrazoi zuen
Bai hala da. Froga Michael Hudson-ek eman du[18]. Hona laburbilduz Hudson-ek dioena:
Interest-Bearing Capital and Commercial Capital in Relation to Industrial Capital izeneko zirriborroaren oharretan (gero Kapitalaren 3. bolumena eta Plusbalioaren Teoriak liburuaren 3. partea bilakatuko direnak) Marxek era baikor batez idatzi zuen kapitalismo industrialak bankugintza- eta finantza-sistemak modernizatuko zituela.
Berak uste zuen kapitalismo industrialaren eginkizun historikoa gizartea lukuruzko diru-mailegatzetik erreskatatzea zela. (Interesa daraman kapitala lukurariaren kapitaletik bereizten duena mailegariaren izaera desberdina da.) Kapital industriala produkzio-medio ukigarrietan azaltzen den bitartean, banku-maileguak, akzioak eta bonoak aberastasunaren gaineko eskari legalak dira. “…lukurariaren kapitalak ez dio aurre egiten langileari, kapital industrialak egiten dion moduan… produkzio-modua pobretu egiten du, indar produktiboak geldiaraziz, ez garatuz.”
Marxek uste zuen ekonomiek epe luzean produkzio medioak areagotzearren, kapital industrialak mozkinak bereganatuko zituela dirua gastatuz lan-indarra enplegatzeko, ondasunak produzitzearren, gero ondasun horiek garestiagoak saltzeko. Marxek prozesu hori honela laburbildu zuen: M-C-M’. Dirua (M) inbertitzen da ondasunak (C) produzitzeko, zeintzuk saltzen diren diru gehiago eskuratzearren (M’). Hala ere, bazekien lukuruzko kapitalak dirua beste era batera egiten zuela: M-M’.
Azken finantza eskari hori produkzio ukigarritik era independente batez hazten da, eta finantza gastua irudikatzen du zeinak mozkin industrialetik jaten baitu. Marxek deskribatu zuen nola aldizkako finantza-krisiak azaldu ziren zorren tendentziak esponentzialki hazten zirelako (ahalmen produktiboen hazkundearekiko konparatuz): interes konposatuen[19] magia zela kausa.
Interes konposatuen matematikaren printzipio dela eta, zorra metatu egiten da ordaintzeko ahalmen ekonomikoarekin parekatuz. Marxen iritziz, finantza-eskari hazkunde hori fikziozko kapitala zen, ezin baitzen gauzatu. (Gaur egungo AEBetako zor hazkunde esponentziala ezin ordain daitekeen bezalaxe). Hortaz, fikziozko finantza-irabaziek errealitate ekonomikoari aurre egiten diotenean krisiak sortzen dira. 1857ko krisi finantzarioa analizatuz, Marxek bere garaian pentsaezinezkoa zena adierazi zuen, 2008/2009an ezagutu diren finantza-espekulatzaileentzako diru laguntzak izatea.
Hala ere, guk ezagutu dugu egoera hori, non Wall Street-ek bere botere ekonomikoa botere politiko bilakatu duen, finantza publikoaren erregulazioa kontrolatzeko. Marxen aburuz, finantza fikziozko eskarietan oinarritzen zen, zeren finantzari ez baitagozkio produkzio medioak, baizik eta produkzio-medioen gaineko bonoak, hipotekak, banku-maileguak eta beste eskari batzuk. Ez dira ekonomiaren balantze orriko aktiboan dauden medio ukigarriak, baizik eta pasibo aldean azaltzen diren outputen gaineko eskariak. Gaurko finantza-ingeniaritzaren helburua ez da lehengo ingeniaritza industrialak zuena, hots, outputa areagotzea edo eta produkzio kostuak jaistea. Egun gorpuzturik gabeko M-M’ gauzatzea da helburua, zero-baturako transfer-ordainketa antzu batean –dirua dirutik egitea-. Gainera fikziozko kapital horren eskariak ezin dira bete, ekonomiaren aurrezkiak eta zorrak esponentzialki hazten baitira.
Marxek definituriko lukuruzko kapitala, kapital industrialarekiko antitetikoa da, gainera fikziozkoa da, zeren epe luzean ez baita gauzagarririk izaten. Finantza Marxek deskribaturiko lukuruzko kapital bilakatu da, berorrek kapital industriala bereganatuz.
Bankugintza eta kapital finantzarioa ez daude kapitalismo industrialaren beharrizanen menpe, alderantziz baizik. Are okerragoa dena: Plangintza ekonomikoa gobernuetatik AEBetako Wall Street-era, Britainia Handiko City of London-era, Paris-eko Bourse, Frankfurt, Hong Kong, Tokio-ra eta munduan zehar dauden beste gune finantzarioetara igaro da. Historia garatu den moduan, finantza-kapitalaren hedakuntzak Marxek deituriko ‘lukuruzko kapitala’-ren forma hartu du. Hala ere, nahiz eta Marx lukuruzko kapitala ikertu, azken finean okertu zen.
Izan ere, berak uste baitzuen kapital industrialak finantza-kapitala menperatuko zuela, azken horren beharretara. XIX. mendeko kapital finantzarioaren analisirik sofistikatuena Marxi dagokio (Plusbalioaren Teoriak, III. partea). Izan ere, kapital finantzarioaren garapena analizatu zuen, garapen hori mugagabekoa zela ikusiz, interes-tasa konposatuaren arabera.
Baina hori guztia analizatu ondoren, analisi hori bertan behera utzi zuen Marxek, kapital finantzarioa kapital industrialaren menpe egongo zela aldarrikatuz. Beste edozein ekonomialari baino askoz gehiago kezkatu zuen Marx garapen horrek, baina azkenean uste zuen kapital finantzarioak bigarren mailako rola, menpeko eginkizuna zeukala. Gaur, oso argi dagoenez, alderantziz gertatu da: ekonomia osoa finantza-kapitalak bereganatu du, ekonomia industriala erabat finantzializatuz[20].
Gaur egunean, Hyman Minsky-k deitutako ‘kapitalismo diru-kudeatzailea’ motan, badakigu finantza-kudeatzaileek enpresa industrialak bereganatu dituztela, Marxek imajina lezakeen mailatik baino askoz haragora joanda. Kontua da maileguak egitea aktibo-prezioko inflaziotik irabazi espekulatiboak lortzeko, M-M’ eskemari dagokiola, ez M-C-M’ delakoari. Ekonomia Ponzi eskema batean sartu da, zor-zerbitzua birziklatuz, mailegu gehiago luzatzearren, aktibo prezioak puzteko –mailegatze berri hori justifikatzeko mailan-.
Baina prozesu horrek muga bat du: zor-zerbitzua estaltzeko superabit-errentak daukan ahalmena. Bankuek eta beste hartzekodun batzuek beren zor-zerbitzuko diru-jasotzea mailegu berri- (eta arriskutsuago)-etan birziklatzen duten heinean, zor globala esponentzialki hazten da. Hauxe da interes konposatuen matematikak erakusten duena. Ondorioz datorren zor-deflazioak barneko merkatua murrizten du eta ekonomiaren beraren hazkundea blokeatu egiten da.
Krisiaren funtsa ez dagokio mozkin-tasaren jaitsierari (Marxek uste zuen moduan) egungo aktibo-prezioko inflazioari baizik, zeinaren ondorio zuzena zor-deflazioa den. Horixe da, gure begien aurrean, gertatzen ari dena, eta jende asko jasaten ari dena.
Irtenbidea? Randall Wray-k zenbait proposamen egin ditu: alde batetik, krisi orokorrari aurre egiteko eta, bestetik, Eurolandiako egoerari buelta emateko[21]. Neoliberalismo finantzario gogorraren aurka, zeinak ekonomia osoa finantzializatu egin duen, gobernu sendoak behar dira, politika fiskal progresibo eta egoki eta zehatz bat martxan jarriko duten gobernuak, baita zerbitzu publikoetan inbertsio berriak egiteko gai direnak ere[22].
[1]
[1] Ikus G. Gardiner, 2006, The evolution of creditary structures and controls. Great Britain: Macmillan.
[2]
[2] Diru guztia kreditua da. “Bankuek dirua sortzen dute bera mailegatzen dutenean” (Federal Reserve Bank of Dallas 2009: http://www.dallasfed.org/educate/everyday/ev9.html). Baina kreditu guztia ez da dirua. Oro har, aktiboak ez dira onartzen ondasun eta zerbitzuen ordainketarako. Aktiboak ez dira ‘dirua‘.
[3]
[3] Ikus http://mpra.ub.uni-muenchen.de/15764/1/MPRA_paper_15764.pdf.
[4]
[4] Ikus Minsky-ren Finantza Ez-egonkortasunezko Hipotesiak: http://www.levy.org/pubs/wp74.pdf. Halaber, ikus http://www.levy.org/pubs/wp_578.pdf, http://www.levy.org/pubs/hili_94a.pdf, http://www.levy.org/pubs/ppb_96.pdf eta http://www.levy.org/pubs/wp_580.pdf.
[5]
[5] Austeritate-programak ez du ezer konponduko. Austeritateak hazkunderik eza esan nahi du, eta horrekin batera ondokoak: presio deflaziogilea, zerga-sarrerak murriztea eta aurrekontuaren defizita handitzea.
[6]
[6] Ikus http://www .unibertsitatea.net/blogak/heterodoxia web gunean, sarrera desberdinak. Halaber, ikus lantxo hau ere: http://www.nabarralde.com/es/nabarmena/4804-krisi-ekonomikoa.
[7]
[7] Ikus http://michael-hudson.com/2010/05/trouble-in-europe-china/.
[8]
[8] Ikus http://www.counterpunch.org/hudson05112010.html.
[9]
[9] Ikus http://michael-hudson.com/2010/05/trouble-in-europe-china/.
[10]
[10] Euskaraz, badago zertxobait idatzita: http://www.unibertsitatea.net/blogak/heterodoxia/krisitik-ateratzeko-proposamen-bat eta http://www.unibertsitatea.net/blogak/heterodoxia/eurolandia-mon-amour. .
[11]
[11] Ikus http://cboblog.cbo.gov/?p=1045.
[12]
[12] Ikus http://neweconomicperspectives.blogspot.com/2010/06/letter-to-seventh-grader-and-also-to_09.html.
[13]
[13] Ikus http://neweconomicperspectives.blogspot.com/2010/06/fluffing-larry-why-is-nyt-lionizing.html.
[14]
[14] Ikus Wray: http://www.levyinstitute.org/pubs/ppb_111.pdf eta Galbraith: http://www.niemanwatchdog.org/index.cfm?fuseaction=background.view&backgroundid=00401.
[15]
[15] Ikus http://www.project-syndicate.org/commentary/stiglitz125/English.
[16]
[16] Ekitate negatiboa: Mailegu bat segurtatzeko aktibo bat egoten da. Aktiboa maileguaren balio baino txikiagoa denean, ekitate negatiboa azaltzen da. Kasurako, etxe bat erosteko hipoteka bat erabiltzen da. Hipoteka etxearen balioa baino handiagoa denean, ekitate negatiboan dago etxea.
[17]
[17] Ikus http://www.counterpunch.org/hudson06252010.html.
[18]
[18] Ikus From Marx to Goldman Sachs: The Fictions of Fictitious Capital, and the Financialization of Industry izeneko artikulua, Critique: Journal of Socialist Theory delakoan : http://michael-hudson.com/2010/07/from-marx-to-goldman-sachs-the-fictions-of-fictitious-capital1/.
[19]
[19] Ikus aparailu matematikoa hemen: http://home.ubalt.edu/ntsbarsh/Business-stat/otherapplets/CompoundCal.htm.
[20]
[20] Ikus Finantza-kapitalismoa versus kapitalismo industriala: http://www.unibertsitatea.net/blogak/heterodoxia/finantza-kapitalismoa-versus-kapitalismo-industriala.
[21]
[21] Eurolandiarako Randall-en proposamena Warren Mosler-en bi lan hauetan oinarritzen da: http://moslereconomics.com/2010/01/19/proposal-for-the-eurozone/ eta http://moslereconomics.com/2010/04/16/upped-my-eurozone-proposal-to-20-of-gdp/.
[22]
[22] Ikus plazaratzear dagoen liburua: Finantza-kapitalismoa (2010). Donostia: Utriusque Vasconiae.
