«Dinamika makrorik ez dago»

Handik eta hemendik ari dira lanean euskara biziberritzeko, baina lotura eskas ikusten du Odriozolak. Ezkorra da estatuez, jarrera ez dutelakoan aldatuko. Papereko elkarrizketaren bertsio luzea da hau.

Euskaltegiko irakasletza utzi du, erretiroa hartuta, baina bizi-bizi du euskararekiko kezka Joxe Manuel Odriozola idazleak (Altzo, Gipuzkoa, 1948). Euskararen bideari buruzko liburu ugari argitaratu ditu. Ez dago baikorregi: erdaraz bizi den gizartea euskalduntzea biziki zaila dela uste du.

Urteak egin dituzu helduen euskalduntzean. Nola ikusi duzu euskararen garabidea?
Euskaldun berri gehienen harrobia eskola da. Eskolak eskaintzen duen gaitasun komunikatiboa oso mugatua da; gaitasun linguistiko bat eskaintzen du, esparru horretan jarduteko eta egin beharreko funtzio komunikatiboak betetzeko, baina gainerako esparru komunikatiboetarako gaitasuna oso mugatua dute eskolatik datozen belaunaldiek. Horri gehitzen badiogu etxean kide erdaldunak topatuko dituela, are gehiago. Erabilera hiztunen proportzioaren araberakoa da, eta etxeko kideak erdaldunak badira, erdaraz egin beharko du. Arazoa bada, baita ere, euskaldunen artean euskara ez dela beti erabiltzen. Gaitasun komunikatiborik ezarekin badu zerikusia. Euskaldun zaharren kasua ere bada. Hizkuntza minorizatu batean bizi gara, eta hizkuntza minorizatu bat ikastea ez da batere erraza; esango nuke hizkuntza minorizatu bat hizkuntza hegemoniko baten parean ikastea ia ezinezkoa dela. Hain zuzen ere, ez duelako aukerarik ematen sozializazio linguistikorako. Erabilera baldin bada ikasketaren oinarria, huts egiten digu hiztunen dentsitateak. Baina ez bakarrik horrek: gaitasun linguistiko hutsean gabiltza, gaitasun akademikoan.

Ez da egoera onena euskaltegian urteak egin dituenaren ahotan…
Bakoitzak bere proiektua aurrera ateratzen egiten dugu ahalegina. Askotan jarduten dugu ikuspegi globalik gabe. Eta, beharbada, hobe hala jarraitzea. Ikuspegi globaletik gauzak begiratuta, egoera nahiko etsigarria da: ez dago dinamika makrorik euskararen alde. Euskal Herrian oraingoz ez daukagu normalizazioa horizonte bezala hartuta gauzak irauliko lituzkeen egiturazko dinamikarik. Guk egin ditzakegu eta egiten ditugu gauzak ahalik eta ondoen euskaltegian, hedabidean edo ikastolan, baina jarduera mikroan ez dut gehiegi sinesten.

Makrorako saltoa egin daiteke?
Egoera politikoa aldatu da, baina egoera soziolinguistikoaren egiturazko dinamikan ez dut aldaketarik sumatzen. Ez indar abertzale batzuek horretarako borondaterik ez dutelako, baizik eta inertzia historikoa ikaragarriko zama delako. Zenbait ahalegintzen da gauzak aldatzen, baina oztopo formalak eta legalak dauzkate, eta, gainera, hori baino askoz handiagoa da minorizazioak dakarren inertzia historikoa. Gizarteak espainolez eta frantsesez funtzionatzen du, eta espainiarrek eta frantsesek nahikoa dute inertzia horri eustea, beren hegemoniari eusteko. Ez daukate ezer esplizitu bihurtu beharrik; hizkuntz politika esplizituak guk egin behar ditugu, minorian dagoenak bisualizatu behar du bere egoera. Gu hasten gara gauza batzuk aldatu nahirik, baina gizarteak funtzionatzen duen bezala funtzionatzen du; hizkuntza oinarrizko elementua da artikulazioan, eta zama da mendez mende finkatu den egitura. Hori iraultzea oso-oso zaila da. Euskararen normalizazioa hitz handia da. Koldo Mitxelenak esaten zuen misterioa ez dela euskararen jatorria, baizik eta iraupena. Bada, misterioa baldin bada euskararen iraupena, misterio handiagoa izango da egunen batean herri hau berriro Euskal Herri ikustea.

Abertzaleei buruz maiz hitz egin duzu. Euskararen inguruan ardura gehiago dute abertzaleek?
Jakina. Askoz handiagoa. Irungo espainola edo Hendaiako frantsesa bazara, erreferentzia linguistiko-kulturalak eta nazionalak badauzkazu maila horretan bizitza normala egiteko. Erdaldun batek badauka bere statu quo aldekoa. Gozo sentitzen da hor; erosotasuna, normaltasuna dakar hegemoniak. Bizitza egin dezake bere hizkuntzan. Hori nola erakarriko dugu? Horretarako behar diren indarrak sinestezinak dira. Mundu abertzalea gehienbat erdaraz bizi dela badakigu; mundu horretako erdaldunak erakartzeko gauza ez bagara, esango didazu nola erakarriko ditugun gainerako erdaldunak.

Haiek gabe indar liteke euskara?
Ez. Komunitate erdalduna gehiengoa da, eta hark ez badu bere alea jartzen, komunitate minorizatuak zaila dauka atakatik ateratzen. Komunitate hegemonikoak zerbait egin beharko du, edo eginarazi beharko zaio. Goxo baitago. Ni oso kritiko batez ere mundu abertzalearekin naiz; espainol izan nahi ez baina espainol den horrekin. Herri honetan espainola izan nahi ez duten espainolez beteta gaude; abertzale erdaldunak dira horiek. Jende horrek pentsatzen du nazio menderatzailearen hizkuntzan, hizkuntza hegemonikoan —hizkuntza inperialista esango genuen lehen—. Hau gezur soziolingistiko bat da. Izan nahi dugu euskararen nazioa? Nahi badugu hori, has gaitezen zerbait egiten. Mundu abertzaleak ez dirudi euskaraz biziko den herri baten proiektua daukanik, eta hori garatzeko asmorik eta gogorik daukanik.

Hizkuntz bizikidetza aipatzen da.
Komunitate hegemonikoak sinesten du hizkuntzen bizikidetzan. Bere estatusa bermatzen diolako, eta hor eroso bizi delako. Hizkuntz bizikidetza eskuratu beharko genuke hizkuntz gatazka balego, eta nabarmena balitz. Bretainian edo Okzitanian edo Galizian ba al dago hizkuntz gatazkarik? Bizikidetzaz hitz egingo dugu bi komunitateen arteko tentsioa nabarmena bada eta gatazka bat pizten bada. Baina gure artean estatu etnozidak asimilazio prozesu bat burutua badu, hizkuntz bizikidetza zertan da? Nazio eta hizkuntza bat erabat gainjarri dira. Hizkuntz zapalkuntza ez da jazarpena bakarrik —hori sentitu genuen frankismoan eta—; jazarpenaren ondoren, asimilazioa eta ordezkapena burutua dagoenean, estatuak lortzen du sumisioa, zapalduak ez aldarrikatzea. Giza eskubideetarako aldarria ere desegiten du. Klase edo genero borrokan gertatzen ez dena: langilea edo emakumea zapaldua sentitzen den bitartean, beti egongo da bizikidetzarako borrokaren grina. Baina nazio edo hizkuntza minorizatuen kasuan, gertatzen da borrokarako grina ere desegin egiten dizula. Ordezkatua, asimilatua bazara, estatuaren hizkuntzan eta erreferentzietan bizi bazara, zer egin behar duzu? “Bai, nire gurasoak euskaldunak izan ziren, eta niri gustatuko litzaidake euskara berreskuratzea”. Jarrera nostalgikoak dira. Batzuetan oso baliotsuak dira, jende askok ikasi du horrela. Baina kontua da asimiliazioak zentzu bikoitzean desegiten duela: giza eskubideen urraketa ere desegin egiten du.

Euskaltzaleak lo daude?
Euskaldun gutxi ohartzen da problematikaren berezitasun horretaz. Denborak gure kontra funtzionatzen du, eta ohartu gabe daude gehienak. Frankismoaz-eta hitz egiten dute gehienek, honi buelta emango balitzaio bezala. Asimilazio edo etnozidio prozesu hauekin, garaiz erreakzionatzen ez bada, Irlandakoa dago. Garaiz egiten ez diren gauzak hilgarriak dira. Munduko minorizazio egoerak aztertu nituen, eta susperraldi edo pizkunde aroak badira; orduan hasten dira gu hasi ginen bezala —eskolak, hedabideak…—, eta konturatzen dira ez ote den berandu izango buelta emateko. Euskaldunak, oro har, ez gara konturatzen problematika honen berezitasunaz. Gauzak garaiz egiten ez badituzu, gutxieneko masa bat bizirik ez badago…

Eta berandu da jada?
Zer geratu zaigu Euskal Herri historikorik? Arnasguneak, besteak beste. Espainiak ez zuen erabat lortu herri euskaldunak desagerraraztea; Frantziak ere ez, baina azken 50 urteetan lortu du barnealdean ere asimilazioa bururaino eramatea. Euskara bizi dela esaten dugu. Baina zer dugu gogoan? Altzo, eta Uemako herriak? Edo Bilbo, eta Gasteiz, eta Iruñea? Askotan esaten dugu euskara bizirik atera dela. Bai, baina zein baldintzatan atera da bizirik? Garai bateko herri euskaldunaren hondakinak geratu dira bizirik, arnasgune horiek. Azken 50 urteetan egin dugu halako berreskurapen prozesu bat. Hor gaude. Nahiko indar badago? Gai izango da normalizatzeko? Oraingoz ez dut ikusten egiturazko nahiko dinamikarik honi buelta emateko.

Euskalgintza nola ikusten duzu?
Ahalik eta ondoen egiten ditu gauzak, baina ahalmen eta eragin oso urria du. Botere kontua da. Euskalgintzak daukan itzal sozial, politiko eta ekonomikoa ezagutzen dugu. Egiturazko dinamikak bideratzeko gaitasunik ez dauka, ezta politika ofiziala euskalgintzan barneratuta ere. Eragin ahalmen oso urria du horrela ere. Euskalgintza oraindik ez da gauza gaitasun komunikatiboa duten hiztunak fabrikatzeko. Nire ezkortasuna batez ere hortik dator. Euskarazko gaitasun komunikatiboak izan behar du gutxienez erdarazkoaren mailakoa, baldin eta euskara erabiliko bada. Hizkuntza hegemonikoan daukan gaitasuna hizkuntza minorizatuan lortzen ez badu elebidunak, ez daukagu zer eginik.

Eta hori eskolan lortzea posible da?
Ez. Ez diot eskolari kritika egiten. Eskolak ezin du. Hori lortuko luke sozializazio integral batek. Pertsonak sozializazio eremu asko dauzka: familia, eskola, lagun artea… Eskolarekin batera gainerako gizarte egiturak euskaldunduko balira, osatuko litzateke eskolak ematen duen gaitasuna. Komunikatzea ez baita bakarrik hizkuntza gramatikalki jakitea. Eskolaren ekarpena oinarrizkoa da gaitasun komunikatiboa lortzeko, baina, horretarako, euskarak gutxieneko presentzia behar du gizartearen funtzionamendu komunikatibo guztietan. Bestela, eskolaren eragina antzua da.

Akordiorako aukerarik badago?
Adostasunak desiragarriak dira, baldin eta akordio horietan hizkuntz komunitate hegemonikoaren ordezkariek onartuko balute badagoela injustizia historiko ikaragarri bat, diskriminazio positiboa egiteko aukera ematen dutela, aitortzen diotela euskarari eta euskal komunitateari berdintasunerako eskubidea, eta baldintzak sortzeko prest badaude. Hizkuntza kontuetan espainolek duten jarrera ikusita —eta zer esanik ez frantsesek—, ez dute praktikatzen berdintasunaren printzipio hori. Kontsentsu horietan lor daitekeenaz oso ezkorra naiz. Historia daukagulako lekuko. Lortu nahi diren akordio horietan euskararen aldeko egiturazko dinamika berri bat martxan jartzeko aukera balego eta berdintasunaren printzipioa onartzeko prest baleude gure demokrata hauek… Baina orain artekoa ikusita, ezin itxaropen handirik eduki. Ez dutelako onartu nahi berdintasunaren printzipioa: euskaldunok beraiek hainbat eskubide dugula, eskubidea dugula euskaraz bizitzeko eta horrek inplikatzen dituen egiturazko aldaketa soziolinguistikoak eragiteko. Hori ez dizute onartzen. Onartzen dizute edozein gauza, baldin eta haien estatus soziala aldatzen ez bada. Espainolez edo frantsesez bizitzea arriskuan jartzen ez zaien bitartean, nahi dituzun gauzak onartuko dizkizute. Baina estatus aldaketa inplikatzen duten neurriak tartean badaude, ez dizute onartuko. Orain arte ez dute onartu, eta orain onartuko dutela pentsatzeko motiborik ez daukat.

Nondik etorriko da garabidea?
Gauzak behingoz errotik hartu, eta guztia batuko lukeen politika integral bat behar da. Gauza asko egin dira, egindakoa izugarri da, baina, hala ere, egindakoa oso gutxi da. Azken 50 urteetan egin den guztiak niri gehiago adierazten dit zer dagoen eginkizun. Jendeak esaten du: “Nola geunden orain dela hogei urte?”. Eta egia da. Baina hori bakarrik iradokitzen dizute hogei urte horiek? Ez dizu iradokitzen egin dugun guztia eginda ere daukagun eginkizuna alimalekoa dela, eta, beraz, ia ezinezko bihurtzen dugula? Egin dugun guztia egin dugu, eta, hala eta guztiz ere, zein urruti gauden Bilbon edo Donostian euskaraz bizitzetik. Benetako neurriak hartzen badira gutxieneko masa badagoen eskualdeetan, borondatea eta indarra badago, zerbait egin daiteke. Eta denborarekin uhin hori Donostiara eta Bilbora irits daiteke. Benetako borondaterik baldin badago euskaraz bizitzeko.

Garikoitz Goikoetxea
Berria